مقدمه‌ای بر شاخص‌های مدیریت پسماند
اتحادیه اروپا در سیاست‌های جدید خود برای مدیریت پسماند قصد دارد با ایجاد یک اقتصاد چرخشی، مواد و منابع را تا حد امکان در اقتصاد و چرخه مصرف حفظ کند و معدوم‌سازی پسماندها را به آخرین اولویت تبدیل کند. در حقیقت، شاخص‌های جدید مدیریت پسماند اتحادیه اروپا طوری تعیین‌شده‌اند که بازیافت بیشتر و معدوم‌سازی کمتر در دستور کار قرار بگیرد.
به‌صورت کلی مجموعه شاخص‌های مدیریت پسماند، تولید و مدیریت ضایعات را در کشورهای عضو اتحادیه اروپا اندازه‌گیری می‌کند. در حقیقت این شاخص‌ها منعکس‌کننده نرخ بازیافت پسماند ایجادشده در کشورهای اروپایی بر اساس نوع رفتار هرکدام از آن‌ها است.
یافته‌های آماری مدیریت پسماند در کشورهای عضو اتحادیه اروپا
مجموعه شاخص‌های مدیریت پسماند با استفاده از داده‌های منابع بین‌المللی یا منابع داخلی، زیر نظر قوانین و مقررات خاصی (WstatR) تهیه و تنظیم می‌شوند. این مجموعه داده‌ها بر اساس میزان پسماندی که در هر یک از کشورها مدیریت شده، به دست می‌آید. مبدأ تولید این پسماندها در این محاسبات در نظر گرفته نشده و فقط محل مدیریت پسماند در محاسبات گنجانده شده‌است. شاخص‌های مربوط به ضایعات مدیریت‌شده توسط هر کشور، به‌عنوان یک درصد از کل مقدار ضایعات بازیافت شده در نظر گرفته می‌شوند. مجموعه‌ای از شاخص‌ها شامل نرخ‌های بازیافت برای 5 بخش در آمار مربوط به WstatR در شکل (۱) آمده است.
این مجموعه از شاخص‌ها میزان اتلاف را در بخش‌های مختلف که هم مربوط به سازمان‌ها و هم مصارف خانگی است، پوشش می‌دهد، اما شامل اتلاف‌های حوزه معدن و صنعت ساختمانی نمی‌شود. شکل ( ۱) شاخص‌های مدیریت پسماند را برای ۲۸ عضو اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۴ نشان می‌دهد که بر مبنای نوع مدیریت آن‌ها مشخص شده است. طبق داده‌های به‌دست‌آمده از WstatR در اتحادیه اروپا، ۷۴۶ میلیون تن پسماند در سال ۲۰۱۴ بازیافت شده است.
صادرات و واردات پسماند
از آن‌جا که زیرساخت‌های مدیریت پسماند بسته به نوع پسماند متفاوت است، گاهی اوقات با توجه به فاصله سایت‌های مختلف مدیریت پسماند و پراکندگی آن‌ها در کشورهای مختلف، صادرات پسماند یا واردات آن مقرون‌به‌صرفه است. کشورهای اروپایی نیز از این قاعده مستثنا نیستند. در سال ۲۰۱۴، صادرات پسماند به خارج از اتحادیه اروپا به میزان ۱۱.۲ میلیون تن بوده و ۳۷ میلیون تن پسماند از خارج از اتحادیه اروپا وارد شده است. صادرات به کشورهای غیر اتحادیه اروپا عمدتاً شامل ضایعات فلزی، ضایعات کاغذ و مقوا، ضایعات پلاستیکی و سایر ضایعات برای بازیافت است.
به‌طورکلی:
- ۵۴.۶٪ یا به عبارتی ۴۲۱ میلیون تن از پسماندهای تولیدشده در داخل کشورهای اتحادیه بازیافت شده است.
- ۱۸٪ این مقدار یا ۱۳۹ میلیون تن، از طریق سوزاندن یا روش‌های دیگر تبدیل به انرژی شده است. (پسماند فقط از طریق سوزاندن تبدیل به انرژی نمی‌شود بلکه روش‌هایی مثل تبدیل به گاز یا مایع سوختی و روش‌های مشابه به‌عنوان تبدیل پسماند به انرژی مطرح هستند.)
- ۱۹۶ میلیون تن یا به عبارتی ۲۵.۳% از کل ضایعات دفن می‌شوند.
شکل ۲ و شکل ۳، مدیریت پسماندهای تولیدشده در اتحادیه اروپا از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۴ میلادی را نشان می‌دهد.
همان‌طور که نرخ‌های مربوط به مدیریت ضایعات را در شکل ۳ مشاهده می‌کنید، مقدار کل ضایعات مدیریت شده، از ۷۵۹ میلیون تن در سال ۲۰۱۰ میلادی به ۷۷۳ میلیون تن در سال ۲۰۱۴ میلادی افزایش پیداکرده است.
میزان پسماند بازیافت شده در فاصله سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۴ میلادی نشان از رشدی به میزان ۲۷ میلیون تن (۷% افزایش در تولید پسماند) دارد که منجر به افزایش نرخ بازیافت از ۵۳% به ۵۵% شده است.
تأمین انرژی؛ چالشی مهم در بحث مدیریت پسماند
ازجمله چالش‌های همیشگی اتحادیه اروپا موضوع تأمین و مدیریت انرژی بوده که در مدیریت پسماند نیز مشهود است. تبدیل پسماند به انرژی یا بازیابی انرژی از سال ۲۰۱۰ میلادی با افزایشی به میزان ۲۰ میلیون تن (۲۴% از کل)، روندی صعودی داشته که این امر، منجر به افزایش سهم بازیابی انرژی از ۱۱٪ به ۱۴٪ از کل پسماندها شده است. بخشی از این افزایش ناشی از بازنگری در استانداردها و طبقه‌بندی مجدد انواع بازیافت و سخت‌گیری در سوزاندن پسماند، برای رسیدن به کارآیی در انرژی است.
جالب است بدانید تا پیش از این استانداردها بخش زیادی از ضایعات، بدون آن‌که از انرژی آن استفاده شود، سوزانده می‌شد. اما این بازنگری بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۴ میلادی، منجر به ۷ میلیون تن کاهش در میزان سوزاندن پسماند بدون بازیابی انرژی شد. افزایش بازیافت انرژی و بهبود نرخ مدیریت پسماند به کاهش دفن پسماند در اراضی مختلف نیز منجر شده است. دفن زباله از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۴ میلادی، به میزان ۹ میلیون تن کاهش یافته اما همچنان ۲۵% از کل ضایعات تولید شده در سال ۲۰۱۴ میلادی را تشکیل می‌دهد. در شکل شماره (۴) داده‌های قبلی به تفکیک کشورهای مختلف برحسب واحد کیلوگرم به ازای هر نفر ارائه شده است و سرانه مدیریت پسماند را نشان می‌دهد. در این شکل، ستون‌های عمودی نشان‌دهنده میزان مدیریت پسماند در هر کشور بوده و رنگ‌های مشخص‌شده روی هر یک، مقدار پسماند را بر حسب روش مدیریت آن نشان می‌دهد.
همان‌طور که در شکل شماره 4 مشاهده می‌کنید، مقادیر پسماند مدیریت‌شده به ازای جمعیت هر کشور پراکندگی بالایی دارد که نشان از وجود ساختار متفاوت در اقتصاد، تولید و مصرف انرژی است. در این بین، حدود یک‌سوم از ضایعات بازیافت شده مربوط به زباله‌های شهری و دو سوم آن مربوط به ضایعات صنعتی، کشاورزی یا به‌طورکلی ضایعات غیر شهری است. این نمودارها مشخص می‌کنند که نرخ بازیافت باید بر اساس پیشینه ساختار اقتصادی کشورهای عضو بررسی شود.
بازیافت در کشورهای اروپایی
نرخ بازیافت پسماند شاخص خوبی برای ارزیابی سطح پیشرفت در یک چرخه اقتصادی است. در سال ۲۰۱۴ میلادی، ۲۸ کشور عضو اتحادیه اروپا ۵۵% از کل ضایعات این قاره، که به‌طور تقریبی برابر است با ۸۳۰ کیلوگرم به ازای هر فرد، را بازیافت کرده و به اقتصاد برگردانده‌اند. بیش از نیمی از این پسماندها مربوط به ضایعات فلزی، ضایعات کشاورزی و دامداری و کاغذ هستند. همچنین ضایعات چوبی، مواد معدنی و شیشه یک‌چهارم دیگر از کل پسماندهای این منطقه را شامل می‌شود.
در بین کشورهای این منطقه، نرخ بازیافت از ۱۰٪ (مربوط به کشور یونان) تا ۷۸٪ (در کشور بلژیک) متفاوت است. علاوه‌بر این، کشورهایی همچون بلژیک، اسلوونی، هلند، ایتالیا، لوکزامبورگ، اتریش، لیتوانی، چک و لهستان نرخ بازیافتِ بالای ۶۰% داشته و کشورهای کمتر توسعه‌یافته مثل بلغارستان، یونان و اِستونی نرخی پایین‌تر از ۲۰% دارند. همچنین اگر در این مقایسه نرخ بازیافت را برحسب جمعیت محاسبه کنیم، در این صورت کشورهای بلژیک، هلند، اِستونی و لهستان در بهترین جایگاه‌ها قرار دارند که نشان از فرهنگ متفاوت این کشورها در تولید زباله است.
دفن پسماند، آخرین اولویت چرخه مدیریت پسماند
همان‌طور که همه می‌دانیم جهان با مشکل مدیریت منابع و انرژی مواجه است که در مقالات قبلی به‌طور مفصل به آن پرداخته و راه‌حل‌هایی را در این زمینه مبتنی بر فناوری اینترنت اشیا (IoT) ارائه کرده‌ایم. با دفن پسماند حجم زیادی از منابع که امکان بازگشت به چرخه مصرف یا تبدیل شدن به انرژی را دارند، از بین می‌روند. به همین علت آخرین اولویت در چرخه مدیریت پسماند دفع آن‌هاست.
دفن ضایعات در اتحادیه اروپا و در سال‌های اخیر به‌صورت مستمر رو به کاهش بوده و این مقدار به ۱۹۶ میلیون تن ضایعات دفن شده در سال ۲۰۱۴ میلادی رسیده است. چنانچه فاکتور جمعیت در این عدد لحاظ شود، می‌توان گفت که به ازای هر شهروند تقریباً ۳۸۵ کیلوگرم پسماند دفن می‌شود که ۸۰٪ این مقدار را زباله‌های شهری تشکیل داده‌اند.
به‌طور کلی، نرخ دفن پسماند در کشورهای عضو اتحادیه اروپا تفاوت زیادی دارد که این موضوع منعکس‌کننده تفاوت در سیستم‌های مدیریت پسماند و سیاست‌های مربوط به دفن زباله به‌طور خاص است. رفته‌رفته با افزایش تعداد کشورهای عضو اتحادیه، سیاست‌های جدیدی وضع شد تا دفن پسماند برای زباله‌های قابل بازیافت و قابل‌احتراق به حداقل خود برسد. این کار با فراهم آوردن مشوق‌های اقتصادی برای عدم دفع پسماند و بازگرداندن آن به چرخه اقتصادی همراه شده است. میزان موفقیت این شاخص‌ها در کشورهایی مثل هلند، بلژیک، دانمارک، لوکزامبورگ و سوئد کاملاً مشخص است. این کشورها در سال‌های اخیر کمتر از ۱۰% از پسماند خود را دفن کرده‌اند.
نقش اساسی بازیابی انرژی در مدیریت پسماند
سوزاندن پسماند و بازیابی انرژی اهمیت بالایی در مدیریت پسماند دارند. کشورهای متعددی همچون فنلاند، دانمارک و سوئد بین ۳۶ تا ۴۲ درصد از ضایعات تولیدشده خود را در سال ۲۰۱۴ میلادی از این طریق بازیافت کرده‌اند. در فنلاند بیش از ۸۰ درصد از زباله‌های سوزانده شده را ضایعات چوب تشکیل می‌دهند. سوزاندن ضایعات شامل استفاده از پسماندها به‌جای سوخت است که به‌طور عمده در نیروگاه‌ها و کوره‌های سیمان انجام می‌شود.یکی دیگر از مزایای سوزاندن پسماند، کاهش حجم یا خطر آن برای محیط‌زیست است. برای مثال،ضایعات بیمارستانی در این دسته قرار می‌گیرند.
در سال ۲۰۱۲ میلادی ۷۵٪ از پسماندهای سوزانده شده در کشورهای اتحادیه اروپا به انرژی تبدیل‌شده است (بازیابی انرژی) و ۲۵٪ باقیمانده نیز با هدف از بین بردن سوزانده شده‌اند. در سال ۲۰۱۴ میلادی، بیش از ۸۰% ضایعاتی که سوزانده شده‌اند، متشکل از زباله‌هایی همچون ضایعات خانگی، ضایعات چوبی و دیگر باقی‌مانده‌های آن بود.
جمع‌بندی
همان‌طور که در این مطلب به‌طور مفصل به آن پرداختیم، مدیریت پسماند یکی از موضوعات جدی در کشورهای اروپایی است. به همین دلیل سرمایه‌گذاری زیادی بر روی ایجاد و هوشمندسازی سیستم‌های مدیریت پسماند انجام شده که قابلیت کنترل و گزارش‌دهی لحظه‌ای را فراهم می‌کند. این سیستم مجموعه‌ای از شاخص‌های مدیریت پسماند را در اختیار مدیران قرار می‌دهد و گزارش‌هایی را به تفکیک نوع پسماند ارائه می‌کند. این گزارش‌ها شامل تمام بخش‌های اقتصادی و مصارف شهری است. با این‌حال پسماند تولیدی در معادن و ضایعات مربوط به صنایع ساختمانی که حدود دوسوم از کل ضایعات را شامل می‌شوند، در این سیستم گزارش نمی‌شوند.
از سویی دیگر، شاخص‌هایی که توسط اتحادیه اروپا منتشر شده‌اند، محدودیت‌هایی را در تصمیم‌گیری مدیران ایجاد می‌کنند. مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
- در بعضی از محصولات، طبقه‌بندی‌های مختلفی که برای استفاده در تجارت بین کشورها کاربرد دارند، تفاوتی بین کالاها و ضایعات وجود ندارد.
- در سطح کلان، این آمارها مربوط به کشورهای عضو اتحادیه اروپا است و تمام کشورها را در برنمی‌گیرد.
در نهایت می‌توان گفت سیاست‌های مدیریت پسماند اروپا به‌منظور کاهش اثرات منفی پسماند بر محیط و زندگی شهروندان اروپایی و افزایش بهره‌وری در استفاده از منابع به وجود آمده‌اند. هدف بلندمدت این سیاست‌ها تبدیل اروپا به جامعه‌ای است که بازیافت پسماند یکی از ارکان آن است. یکی از اثرگذارترین عوامل در موفقیت آینده اقتصاد اروپا و استفاده بهینه از انرژی، مدیریت بهینه پسماندها است که این موضوع در استراتژی بلندمدت اتحادیه اروپا نیز دیده شده است. به همین دلیل اولویت این کشورها در مدیریت پسماند به ترتیب شامل استفاده مجدد، بازیافت یا دیگر شکل‌های بازیابی و در نهایت دفن زباله‌هاست. همچنین این موضوع مدیریت پسماند را تبدیل به دومین عامل اشتغال‌زا با رشد سریع در کشورهای اروپایی کرده که قطعاً نقش به سزایی در اقتصاد آینده اروپا ایفا خواهد کرد.
متأسفانه آمارهای داخلی نشان از فاصله زیاد ایران با سایر کشورهای پیشرفته چه در بحث تولید زباله و چه در بحث بازیافت پسماند دارد. هر فرد تهرانی به‌طور میانگین دو برابر میانگین جهانی زباله تولید می‌کند که این عدد برای میانگین یک شهروند ایرانی به سه برابر استاندارد جهانی نیز می‌رسد. همان‌طور که گفته شد، مدت‌هاست در دنیا راه‌حل‌هایی منطقی به‌جای محو و دفن زباله مطرح‌شده و سال‌هاست کشورهای پیشرفته بخشی از زباله‌ها را به چرخه مصرف باز می‌گردانند. این در حالی است که در کشور ما باگذشت بیش از یک دهه از تصویب طرح مدیریت پسماند و حدود ۶۰ سال از تأسیس اولین کارخانه بازیافت کشور همچنان به آمار ی منطقی در زمینه پسماند دست نیافته‌ایم.
هرچند تغییر فرهنگ در زمینه کاهش تولید پسماند و تفکیک آن ضروری است، اما در سال‌های اخیر شاهد مطرح شدن راهکارهای فناورانه برای بهینه‌سازی مدیریت پسماند مطرح‌شده است. ازجمله این راهکارها، شهر هوشمند است. این راهکار با در اختیار قرار دادن اطلاعات مفید در زمینه پسماند، به تصمیم‌سازی بهتر و رسیدن به نرخ بهره‌وری بالاتر کمک می‌کند.
راهکارهای سازمانی ایرانسل همواره به دنبال آن است تا با ارائه آخرین فناوری‌های روزآمد، در راه رسیدن به استانداردهای جهانی هم در سطح سازمان‌ها و هم در سطح ملی نقشی اساسی داشته باشد.
شما از رشد و گسترش شهرهای هوشمند در سراسر جهان چه می‌دانید؟
منبع:
نظرات و پیشنهادات